16.2.1 Inleiding

De onrechtmatige-daadsprocedure wordt steeds meer ontdekt als instrument voor de bestrijding van milieuverontreiniging. De procedure biedt de mogelijkheid, vanuit de gedachte dat een gezond milieu een kostbaar goed is waarvan we gezamenlijk afhankelijk zijn, acties in te stellen tegen degenen die de kwaliteit ervan bedreigen. Met name in die gevallen waar sprake is van concreet aantoonbaar medegebruik van bodem, water en lucht, kan verontreiniging onrechtmatig zijn ten opzichte van de andere medegebruikers, zoals bleek uit de hierna te behandelen actie van de Westlandse tuinders tegen de Franse kalimijnen die hun overtollige zout op de Rijn loosden.

In het oog springend was deze actie van de westlandse tuinders die hetzelfde (Rijn)water gebruikten dat door de Franse kalimijnexploitanten als transportmiddel werd gebruikt om hun afvalzouten 'kwijt' te raken. Men kon nog grotere vraagtekens daarbij plaatsen omdat uit hetzelfde water voor honderdduizenden drinkwater werd (en nog wordt) bereid. En zo zijn er natuurlijk nog tal van andere voorbeelden te vinden waarbij we niet eens over de landsgrens heen hoeven te kijken en waar het gebruik van water, bodem en lucht door de ene groep dermate onverantwoord is ten opzichte van de andere dat het een actie uit onrechtmatige daad rechtvaardigt.

Ook in meer algemene zin kan de vraag worden gesteld van wie het milieu is. In dat verband is er vooral vanuit rechtseconomische hoek wel voor gepleit om eigendomsrechten toe te kennen op het milieu.

Aldus zou milieuverontreiniging de aantasting betekenen van rechten van anderen. Tegen deze achtergrond kan men ook het vraagstuk van de verhandelbare vervuilingsrechten plaatsen dat als het ware tegen betaling een recht geeft op aantasting van het milieu welk recht aan anderen kan worden overgedragen. Om die reden wordt ook wel gesproken van een vergunningenmarkt (zie ook par. 14.2.2, onder B). In dat geval zou ook het aansprakelijkheidsrecht een belangrijker rol kunnen spelen waar acties kunnen bestaan voor personen die over een vorm van collectief eigendom beschikken van het milieu tegen degenen die dat milieu aantasten. Ondernemingen zouden de milieubelasting moeten kwantificeren en als negatieve externe kosten dienen door te berekenen in de kostprijs van het product. Daardoor zouden deze kosten, meer dan thans het geval is, in het productieproces worden geïnternaliseerd en niet afgeschoven kunnen worden op derden.

Delen van het milieu die thans via het publiekrecht beschermd moeten worden (zie het hiervoor genoemde milieu als res natura) zouden dan via het privaatrecht bescherming kunnen vinden. Daarbij zou een belangrijke plaats zijn ingeruimd voor de actie uit onrechtmatige daad tegen milieu-aansprakelijkheid.

Toch heeft een dergelijke actie, die vooral in de handen is van de burgers maar onder omstandigheden ook door de overheid kan worden ingezet (zie over dat laatste nader hoofdstuk 20), in kwalitatieve en kwantitatieve zin nog steeds slechts geringe betekenis voor de bescherming van het milieu. Dit hangt onder meer samen met de uitbreiding van de bestuursrechtelijke mogelijkheden om milieubewust gedrag af te dwingen, de 'hoogdrempeligheid' van de civiele procedure in vergelijking met de administratieve en de bewijsproblematiek in de civiele procedure.

In het nieuwe BW is vanaf 1 januari 1992 het oude roemruchte art. 1401 in een nieuwe gedaante (art. 6:162) herrezen. In het zesde Boek, titel 3, afdeling 1, is het schadevergoedingsrecht, zoals dat zich in belangrijke mate buiten de wet om in de jurisprudentie had ontwikkeld, gecodificeerd. Daarin zijn de door de jurisprudentie en de dogmatiek ontwikkelde bestanddelen van de aansprakelijkheid: onrechtmatigheid, schade, schuld (toerekenbaarheid), causaliteit en relativiteit opgenomen. In deze paragraaf wordt de aansprakelijkheid voor de eigen gedragingen behandeld: de persoonlijke aansprakelijkheid. In de volgende paragraaf komt de aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door gedragingen van anderen of van zaken of stoffen waarvoor men, los van de eigen gedragingen, verantwoordelijk is behandeld: de kwalitatieve aansprakelijkheid of risico-aansprakelijkheid. Bij deze laatste vorm van aansprakelijkheid gelden in beginsel slechts enkele van de in deze paragraaf behandelde criteria (nl. schade en causaal verband). Daar staat echter tegenover dat het BW of de bijzondere wetten waarin deze aansprakelijkheid is geregeld, ook een of meer van de overige criteria opvoeren dan wel nieuwe eisen toevoegen.

We zullen hierna in subparagraaf 16.2.2 eerst ingaan op de algemene regeling, waarna de verschillende criteria voor de onrechtmatigheid (in enge zin) vanuit het gezichtspunt van de milieubescherming worden behandeld: inbreuk op een recht (A), strijd met een wettelijke plicht (B), waarbij onder meer wordt ingegaan op het handelen zonder vergunning of in strijd met de vergunningsvoorschriften en waar ook het leerstuk van de formele rechtskracht wordt behandeld en ten slotte strijd met de maatschappelijke zorgvuldigheid (C). Bij dat laatste criterium zien we dat ook handelen in overeenstemming met de milieuvergunning in bepaalde gevallen onrechtmatig jegens anderen kan zijn.

In subparagraaf 16.2.3 worden drie andere elementen van de onrechtmatige daad behandeld: de schade (A), de causaliteit (B) en de relativiteit (C). Verschillende vormen van schade komen voor vergoeding in aanmerking: zowel persoonsschade zoals schade aan de gezondheid, zaakschade als zuivere vermogensschade, zoals waardedaling van eigendommen. Ook immateriële schade (zoals vermindering levensgenot) komt voor vergoeding in aanmerking. Bij de causaliteit gaat het om de vraag welke oorzaken als onrechtmatig handelen in verband gebracht kunnen worden met de schade en welke gevolgen van het onrechtmatig handelen voor vergoeding in aanmerking komen. Het beginsel van de relativiteit houdt in dat er een verband moet bestaan tussen de geschonden norm en de schade die geleden is in die zin dat geen verplichting tot schadevergoeding bestaat als de norm niet strekt tot bescherming tegen de schade. Op de bijzondere toepassing van dit criterium bij bodemsanering wordt afzonderlijk ingegaan. Daarbij zien we dat de wetgever in artikel 75 van de Wet bodembescherming een relatie tussen de (sanerende) overheid en de bodemverontreiniging geeft gecreëerd om aldus de kosten van de sanering op de veroorzaker te kunnen verhalen.

De problematiek van de toerekenbaarheid wordt in paragraaf 16.2.4 behandeld. Uitgangspunt in het onrechtmatige daads-recht is dat de schade aan de dader moet kunnen worden toegerekend. Voor de toerekening gelden twee criteria: schuld en oorzaken die krachtens de wet of de in het verkeer geldende opvattingen voor rekening van de dader komen. Met deze laatste bepaling in het derde lid van artikel 6:162 BW heeft de wetgever aansluiting gezocht bij de ontwikkeling in de rechtspraktijk in de zin van objectivering van de aansprakelijkheid waarbij ook zonder schuld sprake kan zijn voor aansprakelijkheid. In verband met dat laatste wordt ook wel gesproken van 'objectieve' of 'schuldloze' aansprakelijkheid. Na een algemene behandeling van deze problematiek (A) gaan we in op de ontwikkeling in de rechtspraktijk in de richting van een objectivering van de aansprakelijkheid (B). We zetten vervolgens de criteria die in literatuur en jurisprudentie voor deze vorm van 'schuldloze' aansprakelijkheid zijn ontwikkeld op een rij (C). Aan het slot van deze subparagraaf staan we kort stil bij de tendens om ook op het terrein van de overheidsaansprakelijkheid de objectieve aansprakelijkheid te versterken. Dit vanuit de gedachte dat de gevolgen van een onrechtmatig overheidshandelen beter ten laste van de overheid als collectiviteit kunnen worden gebracht dan dat ze door de individuele burger(s) gedragen moeten worden.

In subparagraaf 16.2.5 staan we kort stil bij een bijzondere vorm van milieuschade die het gebruik van de eigendom betreft. Een vorm is in artikel 5:37 BW geregeld: de hinder die de ene eigenaar van een 'erf' (onroerend goed) veroorzaakt voor de naburige eigenaar (A). Het burgerlijk recht verbiedt dit offensieve gebruik van de eigendom jegens de andere eigenaar onrechtmatig als daardoor aan de ander op onrechtmatige wijze hinder wordt aangedaan. Overigens wordt voor de onrechtmatigheid aangesloten bij de criteria die daarvoor in algemene zin gelden. De andere vorm betreft het weigeren van de medewerking aan het treffen van voorzieningen waardoor men de milieu-overlast voor zichzelf kan voorkomen en waarvoor artikel 3:13 BW als grondslag kan dienen (B).

In subparagraaf 16.2.6 worden twee aspecten van het onrechtmatige daads-recht behandeld die te maken hebben met de vraag of een handeling kan worden verboden dan wel dat moet worden volstaan met het eisen van schadevergoeding. Een verbodsactie is mogelijk als aan extra criteria wordt voldaan: algemeen kan men zeggen bij zwaardere gevallen van overlast (A). Er kunnen echter redenen zijn dat een verbod niet kan worden gevraagd en dat volstaan moet worden met het accepteren van een schadevergoeding. Dat is het geval als er sprake is van zwaarwegende maatschappelijke belangen. Dergelijke belangen vormen dan een rechtvaardigingsgrond voor de schadeveroorzakende handelingen. Daar moet dan wel een schadevergoeding tegenover staan (B). In dit laatste onderdeel zien we zelfs dat er sprake van kan zijn dat men zelfs de schade zelf moet dragen. Dat is het geval bij bepaalde schades als gevolg van bluswerkzaamheden.

Deze paragraaf wordt afgesloten met de behandeling van een bijzondere regeling in het BW die betrekking heeft op de verjaring van milieuschade (subpar. 16.2.7). Ter afwijking van de algemene verjaringstermijn van twintig jaar voor rechtsvorderingen (art. 3:306 BW) is in artikel 3:10 BW bepaald dat rechtsvorderingen met betrekking tot schade als gevolg van verontreiniging van lucht, water of bodem pas na dertig jaar verjaren. Deze termijn begint overigens al te tellen wanneer de schadeveroorzakende gebeurtenis heeft plaats gevonden en niet pas als de schade is ontdekt. Nadat onder A is ingegaan op deze verjaringstermijn voor de aansprakelijkheid, staan we onder B stil voor de vijfjaarstermijn die geldt voor de verjaring van rechtsvorderingen in verband met milieuschade.